लागूऔषध खान्छु भनेर जन्मिने होइन परिस्तिथिले पुर्याउने हो

✍️ विज्ञान भट्ट

लागुऔषध दुरुपयोग नेपाल र अन्यत्र लामो समयदेखि गम्भीर सामाजिक समस्याहरू मध्ये एक हो। लागुपदार्थको दुरुपयोगले मानव जीवनमा धेरै असर गर्छ। बढ्दो बेरोजगारी, टुटेको परिवार, अपराध, निराशा, प्रेम असफलता, साथी समूहको गठन, आमसञ्चार देशका युवाहरूले भोग्नुपरेका प्रमुख समस्या हुन् । नेपालको सुदूरपश्चिम प्रदेशका क्षेत्रका पुरुष र महिलाहरूमा लागुऔषध दुव्र्यसनको कारणहरू मौखिक रुपमा सोधिएको थियो ।

लागुऔषध दुरुपयोगको मनोवैज्ञानिक, साथीहरूको दबाब, स्कूल/कलेज, सामाजिक सांस्कृतिक र आमसञ्चार माध्यमहरूलाई समेटेको छ। जसमध्ये अधिकांश प्रतिवादीले लागुऔषध दुव्र्यसनको कारण परिवारसँगको सम्बन्ध, आराम महसुस गर्नु, परीक्षामा फेल हुनु, स्कूल/कलेजमा शिक्षकद्वारा पिटिनु रहेको प्रतिक्रिया दिए ।

लागुऔषध दुरुपयोग र लत विकार बारे जान्नु पर्ने कुराहरू लागूपदार्थको दुरुपयोग र लत, अब दुबै पदार्थ वा लागूपदार्थको प्रयोग विकारको रूपमा समूहबद्ध गरिएको छ, एउटा यस्तो अवस्था हो जुन कुनै पदार्थको प्रयोगको आत्म-विनाशकारी ढाँचाद्वारा विशेषता हो जसले महत्त्वपूर्ण समस्या र संकट निम्त्याउँछ, जसमा पदार्थबाट सहनशीलता वा हटाउने समावेश हुन सक्छ। ड्रग लत विकार दुर्भाग्यवश एकदम सामान्य छ, दोहोरो निदानले एक व्यक्तिमा गम्भीर मानसिक स्वास्थ्य अवस्थाको अतिरिक्त ड्रग-प्रयोग मुद्दा दुवैको उपस्थितिलाई जनाउँछ।मानिसहरूले वस्तुतः कुनै पनि पदार्थको दुरुपयोग गर्न सक्छन् जसको सेवनले हर्षित (“उच्च”) भावना उत्पन्न गर्न सक्छ।घरेलु क्लिनरहरू जस्तै इनहेलेन्टहरू सबैभन्दा धेरै दुरुपयोग गर्ने पदार्थहरू हुन्।

जबकि लागूपदार्थको प्रयोग विकारको विशिष्ट शारीरिक र मनोवैज्ञानिक प्रभावहरू समावेश विशेष पदार्थको आधारमा भिन्न हुन्छन्, कुनै पनि औषधि समावेश गर्ने पदार्थ प्रयोग विकारको सामान्य प्रभाव विनाशकारी हुन सक्छ।

यद्यपि लागूपदार्थको प्रयोग विकारहरूको कुनै एक कारण छैन, त्यहाँ धेरै जैविक, मनोवैज्ञानिक, र सामाजिक जोखिम कारकहरू छन् जसले व्यक्तिलाई रासायनिक प्रयोग विकारको विकास गर्न सक्छ।

लागूपदार्थको समस्याका लक्षणहरूमा बारम्बार लागूपदार्थको प्रयोग समावेश छ जसले कानुनी समस्याहरू निम्त्याउँछ, सम्भावित खतरनाक परिस्थितिहरूमा हुन्छ, महत्त्वपूर्ण दायित्वहरूमा हस्तक्षेप गर्दछ, सामाजिक वा सम्बन्ध समस्याहरूको परिणाम दिन्छ, सहिष्णुता, निकासीका लक्षणहरू, औषधिको धेरै प्रयोग वा लामो समयसम्म, औषधि प्रयोग गर्ने निरन्तर इच्छा, लागूपदार्थ प्रयोग गर्न रोक्न असफल प्रयासहरू, तिनीहरूको लागूपदार्थको प्रयोगको कारण जीवनका अन्य पक्षहरूलाई बेवास्ता गर्ने, र अत्यधिक मात्रामा खर्च गर्ने। समय वा ऊर्जा औषधिको प्रभावबाट प्राप्त, प्रयोग, वा पुन: प्राप्ति। मस्तिष्कमा लागूपदार्थको विशिष्ट प्रभावहरू प्रयोग भइरहेको औषधिको आधारमा केही हदसम्म फरक हुन सक्छ, लगभग दुरुपयोग हुने प्रत्येक पदार्थले मस्तिष्कको कार्यकारी क्षेत्रहरूमा प्रभाव पार्छ। ड्रग्सले विशेष गरी मस्तिष्कको कार्यहरू रोक्न सक्ने क्षमतालाई असर गर्छ जुन व्यक्तिले अन्यथा ढिलाइ वा रोक्न सक्छ।

लागूपदार्थ दुरुपयोग र लत विकार के हो?

पहिले अलग रूपमा पदार्थ वा लागूपदार्थको दुरुपयोग र लत भनिन्छ, लागूपदार्थको प्रयोग विकार, जसलाई पदार्थको प्रयोग वा रासायनिक प्रयोग विकार पनि भनिन्छ, एक रोग हो जुन एक पदार्थको प्रयोगको विनाशकारी ढाँचाद्वारा विशेषता हो जसले महत्त्वपूर्ण समस्या वा संकट निम्त्याउँछ, सहनशीलता वा हटाउने सहित। पदार्थ, साथै अन्य समस्याहरू जुन पदार्थको प्रयोगले पीडितको लागि हुन सक्छ, या त सामाजिक रूपमा वा तिनीहरूको काम वा विद्यालय प्रदर्शनको सन्दर्भमा।समाजमा लागूऔषधको प्रयोग विकारहरूको प्रभाव पर्याप्त छ। आर्थिक लागत, हराएको ज्याला देखि चिकित्सा, कानुनी, र मानसिक स्वास्थ्य प्रभाव सम्म सबै कुरा सहित लगभग बिलियन छ। गाँजाको खेती र मेथाम्फेटामाइन जस्ता सिंथेटिक औषधिको उत्पादनले माटो र पानीको आपूर्तिमा नकारात्मक असर पार्छ।

किशोरहरू प्रिस्क्रिप्शन ड्रग्सको दुरुपयोगमा संलग्न भइरहेका छन्, विशेष गरी लागूपदार्थ, जसलाई ओपिओइडहरू पनि भनिन्छ (जसलाई चिकित्सकहरूले गम्भीर पीडा कम गर्नका लागि लेख्छन्), र उत्तेजक औषधिहरू, जसले ध्यान-घाटा विकार र नार्कोलेप्सी जस्ता अवस्थाहरूको उपचार गर्दछ। दोहोरो निदान शब्दले एक व्यक्तिमा लागूपदार्थको प्रयोग विकार र गम्भीर मानसिक स्वास्थ्य समस्या दुवैको उपस्थितिलाई बुझाउँछ। पदार्थको प्रयोग विकारहरू, दुर्भाग्यवश, गम्भीर मानसिक रोग भएका मानिसहरूमा सामान्यतया हुन्छ। दोहोरो निदान भएका व्यक्तिहरू पनि उपचारको पालना नगर्ने उच्च जोखिममा हुन्छन्।

मानिसहरूले सामान्यतया दुरुपयोग गर्ने किसिमका औषधिहरू?

व्यक्तिहरूले लगभग कुनै पनि पदार्थको दुरुपयोग गर्न सक्छन् । मदिरा वा गाँजा (अधिकांश राज्यहरूमा) र कोकेन जस्ता कानुनी पदार्थहरूको दुरुपयोगको बारेमा धेरैलाई थाहा भए तापनि घर सफा गर्नेहरू र चिसो औषधीहरू जस्ता ओभर-द-काउन्टर औषधिहरू जस्तै इन्हेलेन्टहरू केही हुन् भन्ने तथ्य कम ज्ञात छ। सबै भन्दा साधारण दुरुपयोग पदार्थ।   मानिसहरूले सामान्यतया दुरुपयोग गर्ने र निर्भरतामा परिणत हुने औषधिहरूका  प्रकारहरू निम्न छन्:

रक्सी: रक्सी  एक प्रकारको लागुपदार्थ हो साथै एक विषाक्त पदार्थ हो, विशेष गरी विकासशील भ्रूणको लागि जब आमाले गर्भावस्थामा यो औषधि सेवन गर्छिन्। सबैभन्दा सामान्य लतहरू मध्ये एक, रक्सीले अल्कोहल व्यक्तिको शारीरिक स्वास्थ्यमा विनाशकारी प्रभाव पार्न सक्छ, साथै उसको वा उनको पारस्परिक रूपमा र काममा काम गर्ने क्षमता उत्पन्न हुन्छ ।

एम्फेटामाइनहरू: औषधिहरूको यो समूह धेरै रूपहरूमा आउँछ, मेथाइलफेनिडेट (उदाहरणका लागि, रिटालिन, कन्सर्टा, फोकलिन) र डेक्सट्रोएम्फेटामाइन र एम्फेटामाइन जस्ता प्रिस्क्रिप्शन औषधिहरूबाट। अवैध रूपमा निर्मित औषधिहरू जस्तै मेथाम्फेटामाइन (“क्रिस्टल मेथ”)। यी मध्ये कुनै पनि पदार्थको ओभरडोजले दौरा र मृत्यु निम्त्याउन सक्छ।

एनाबोलिक स्टेरोइडहरू: बडीबिल्डरहरू र अन्य एथलीटहरू द्वारा प्रायः दुरुपयोग गर्ने पदार्थहरूको समूह, ड्रग्सको यो समूहले आक्रामकता र पागलपन जस्ता विनाशकारी भावनात्मक लक्षणहरू, साथै बांझपन र अंग विफलता जस्ता गम्भीर दीर्घकालीन शारीरिक प्रभावहरू निम्त्याउन सक्छ।

भाँग: सामान्यतया गाँजा भनिन्छ, भांगको वैज्ञानिक नाम टेट्राहाइड्रोकानाबिनोल (THC) हो। मारिजुआना सबैभन्दा सामान्य रूपमा प्रयोग हुने अवैध लागूऔषध हो, १२ वर्ष वा सोभन्दा माथिका  मानिसहरूले  यो औषधि  रमाइलो र मस्तीका लागि प्रयोग गर्छन ।

नकारात्मक प्रभावहरूको अतिरिक्त, औषधि आफैले उत्पादन गर्न सक्छ (उदाहरणका लागि, बाँझोपन, यौन प्रदर्शनमा कठिनाइहरू, पागलपन, प्रेरणाको कमी), तथ्य यो कि यो सामान्यतया अन्य पदार्थहरूसँग मिसाइन्छ (काटिएको) त्यसैले औषधि व्यापारीहरूले धेरै पैसा कमाउन सक्छन्। पातलो पदार्थ बेच्ने वा प्रयोगकर्तालाई थप लत लागुऔषधमा पर्दाफास गर्ने ती थपिएका पदार्थहरूसँग सम्बन्धित खतराहरूमा पर्छन् प्रयोगकर्ता।

मानिसहरूले सामान्यतया बेबी पाउडर, ओरेगानो, एम्बालिङ फ्लुइड, फेनसाइक्लिडाइन (पीसीपी), ओपिएट्स र कोकेन समावेश गर्ने सामग्रीहरूसँग गाँजा काट्छन्। पुरुषहरू रक्सीजस्ता रासायनिक निर्भरताको विकासको लागि बढी जोखिममा छन् भने, महिलाहरू पुरुषहरूको तुलनामा धेरै कम मात्रामा रक्सीको लतमा अल्कोहलको लत लाग्ने जोखिममा छन्।

त्यस्ता पदार्थ प्रयोगकर्ताहरू त्यतिबेला निकै कम थिए। यसरी पुरानो जमानामा लागु पदार्थको सेवन ठूलो सामाजिक थिएन नेपालको आर्थिक समस्या, पछिल्ला केही समयदेखि दशकौं,

औषधि सेवनको प्रकार र मोड परिवर्तन गरिएको छ। गाँजा, भाङसँगै मानिसले अफिम खान थाले हेरोइन, नाइट्राजेपाम, बुप्रेनोर्फिन, जस्ता रासायनिक औषधिहरू। धुम्रपानबाट औषधि प्रशासनको मोड पनि परिवर्तन हुन्छ वा इन्जेक्सन गर्न इन्जेस्ट गर्दै जुन प्रमुख मध्ये एक बन्छ

नेपालमा एचआईभी संक्रमणको कारण  लागूऔषध पनि मानिन्छ ।

लागूपदार्थ दुरुपयोगको कारणहरु

समाजमा लागुऔषधको व्याप्ति, प्याथोलोजिकल पारिवारिक पृष्ठभूमि टुटेको छ घर, अवैध सम्बन्ध, मादक आमाबाबु वा आमाबाबुको असामाजिक र गैरकानूनी कार्यमा संलग्नता गतिविधिहरू, साथीहरूको प्रभाव, फिल्म स्टार र किशोर मूर्तिहरूको नक्कल, रेडियो, टिभी जस्ता मिडिया विज्ञापनहरू, उच्च महत्वाकांक्षा, सहरीकरण र बेरोजगारी, अवैध लागूऔषध प्रयोगको खतराको अज्ञानता र अलगाव जो तिनीहरू एक्लो महसुस गर्छन्, प्रेमी-प्रेमिका बीच धोका भएर गरेको भनेका छन् । लागूऔषध दुरुपयोगको पारिवारिक कारणहरूको परिणाम। केहि ब्यक्तिहरूले भने परिवारसँगको सम्बन्ध नराम्रो भएकाले लागुऔषध सुरु गरेको र आफ्नो खल्ती पर्याप्त भएकोले लागुऔषध सुरु गरेको बताएका छन् पैसाले आमाबाबुको आवश्यकता पूरा गर्न असफल भएको बताए। त्यस्तैले परिवारको सदस्यको मृत्यु भएको बताए  आमाबाबुले पनि लागूऔषध सेवन गर्ने,बाबु वा आमाले दोस्रो विवाह गरेको भने अभिभावकले भने बिछोड भएको र सोही प्रतिशतले पति वा पत्नीसँगको सम्बन्ध खराब भएको तनाब खप्न नसकेर खान सुरु गरेको बताए ।

१३  देखि २०  वर्षको उमेरमा केटीहरू युवती बन्छन्। यी वर्षहरूमा, तिनीहरू शारीरिक र मानसिक दुवै रूपमा परिपक्व हुदै जान्छन । तिनीहरूले आफ्नो पहिचान, आत्म-को भावना, र आत्म-मूल्य बनाउँदैछन्।

यी किशोरावस्थाका वर्षहरू विकासका सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण वर्षहरू हुन्, युवा महिलाको स्वास्थ्यको लागि महत्त्वपूर्ण वर्षहरू र पछि बाटोमा सफलता। दुर्भाग्यवश, किशोरावस्था र युवा वयस्कता पनि ठूलो संवेदनशीलताको समय हो। युवा महिलाको स्वास्थ्यको लागि महत्त्वपूर्ण वर्षहरू र पछि बाटोमा सफलता। दुर्भाग्यवश, किशोरावस्था र युवा वयस्कता पनि ठूलो संवेदनशीलताको समय हो। केटीहरू मिडिल स्कूलबाट हाई स्कूलमा परिवर्तन हुँदैछन्, र पहिलो पटक, धेरै सामाजिक दबाबहरू, शारीरिक परिवर्तनहरू, र फिट हुने तीव्र इच्छाहरू अनुभव गर्दैछन्। अध्ययनले प्रमाणित गर्‍यो कि महिलाहरूमा प्रारम्भिक लागूपदार्थको प्रयोगको कारण युवावस्थामा धेरै स्पष्ट हुन्छ र युवा पुरुषहरूमा लागुऔषध दुरुपयोगको कारणहरू भन्दा व्यापक रूपमा भिन्न हुन्छ। अध्ययनले यो पनि देखाएको छ कि महिलाहरू, औसतमा, वास्तवमा छिट्टै निर्भर हुन्छन् र पुरुषहरू भन्दा चाँडै लागूपदार्थको नतिजा भोग्छन्। अझ, युवा महिलाहरू लागूपदार्थ दुरुपयोग र लतको ठूलो जोखिममा छन्। किशोरावस्थामा केटी र युवतीहरूले किन लागूऔषध प्रयोग गर्छन्? महिलाहरूमा लागूपदार्थ प्रयोगको लागि जोखिम कारकहरू के हुन्? र हामी, अभिभावक र शिक्षकहरूको रूपमा, यसलाई रोक्नको लागि के कदमहरू चाल्नसक्छौं? निम्न सात कारकहरू केटीहरू र युवतीहरूमा लागुऔषध दुरुपयोगको प्रमुख कारणहरू हुन्।

परिवारको सामाजिक-आर्थिक पृष्ठभूमि, मनोवैज्ञानिक, साथीहरूको दबाब, स्कूल/कलेज, सामाजिक, संस्कृति र मास मिडिया लागूपदार्थ दुरुपयोग को कारणहरु। परिवारसँगको सम्बन्ध खराब रहेको  देखाएको छ, लागुऔषध दुरुपयोगको पारिवारिक कारणको रूपमा, त्यसैगरी युवाहरूले मनोवैज्ञानिक रूपमा आराम महसुस गर्न लागूपदार्थको दुरुपयोग प्रयोग गर्छन्, औषधिको कारण   त्यो  मात्र होइन साथीहरूको रूपमा साथीहरूसँग राम्रो समय बिताउन युवाहरूले लागूपदार्थको प्रयोग गरेको पत्ता लगाए दबाब र प्रभाव कारण। धेरैजसोले उनीहरूले औषधि सुरु गरे किनभने तिनीहरू असफल भएको प्रतिक्रिया दिए, कारणको स्कूल/कलेज वातावरणको रूपमा परीक्षामा। आमसञ्चार माध्यमको रूपमा बहुसंख्यक दृश्यहरू टेलिभिजनमा देखाइएका चलचित्रका तारा र मूर्तिका कारण लागुऔषध सुरु गर्ने गरेको बताए ।

लागु ‍औषध नियन्त्रण कसरी गर्ने त

विभिन्न नियन्त्रण गर्ने  निकायहरु  बन्नु ठुलो कुरो होइन,कानुन त बनेको छ त  लागु औषध (नियन्त्रण) ऐन, २०३३, लागु औषध नियन्त्रण राष्ट्रिय नीति, २०६३  लागु औषध नियन्त्रण रणनीति, २०६६ लागु ‍औषध प्रयोगकर्ताहरूको लागि उपचार तथा पुन:स्थापना केन्द्र सञ्चालन निर्देशिका, २०७५ आदि लागु निषेधित कार्यहरूमा देहाय अनुसार दण्ड सजायको व्यवस्था पनि गरेको छ।

लागूऔषध प्रयोगको कारण पत्ता लगाउने हो प्रयोग गर्यो भन्दै प्रयोग कर्तालाइ नियन्त्रण गर्ने भन्दा पनि माथि उल्लेखित  कारणललाई कुन बिधि प्रयोग गरेर कन्ट्रोल हुन्छ भन्ने कुना सोच्ने बेला आएको छ , अनि मात्र नियन्त्रण गर्न सम्भब छ।