मुख तथा अनुहार स्वास्थ्यको वर्तमान अवस्था र चुनौती

डा. सुरेन्द्र कुमार आचार्य  (MDS Oral and Maxillofacial सर्जरी, All India Institute of Medical Sciences)

विश्व स्वास्थ्य संगठन बिश्व मुख दिवश २० मार्चमा भव्य रुपमा मनाइने गरिन्छ। विशेष गरि मुख स्वास्थ्यको महत्व तथा जनचेतना अभिवृद्धिका लागि विशेष ध्यान दिएर मनाइन्छ।‌ विडम्बनाको कुरा मुख तथा अनुहार स्वास्थ्यकाे अवस्थाको बारेमा घनीभूत क्षलफल हुँदैन।‌

नेपालमा मुख तथा अनुहार सर्जन (Oral and Maxillofacial Surgeon) आवश्यक मात्रामा छन् र मुख तथा अनुहार शरीरको अभिन्न अंगको रूपमा मानिन्छ र यो सम्बन्धी रोगका बिरामीहरूको तथ्याङ्क हेर्ने हो भने पनि कहाली लाग्दो अवस्था छ। बिरामी छन् चिकित्सक हरु पनि छन् तर सही पहिचान र उपचार हुन सकेन? आखिर किन?

नेपालका आधारभूत, जिल्ला, प्रादेशिक, केन्द्रीय अस्पताल हरुमा Maxillofacial Surgeon को दरबन्दी छैन? यो सम्बन्धी दरबन्दी भएको केवल राष्ट्रिय ट्रमा सेन्टर र वीर अस्पतालमा एक एक गरी दुई जना मात्र छन्। प्राइभेट डेन्टल कलेजमा कम्तीमा २-४ जना हुनु पर्ने, कहीं प्रयाप्त छैन। बिरामीको अत्यधिक चाप भएको त्रिवि शिक्षण अस्पतलमा पनि दुई जना omf सर्जन कार्यरत छन्।

प्रसिद्ध अस्पतालहरुमा पनि in-house अर्थात् २४/७ omfs doctor हुँदैन। तर हेर्ने हो भने सबैभन्दा बिरामी यो विभाग सम्बन्धी छन्, जस्तो अनुहारकाे घाउ चोट पटक, खुडे ओठ र तालु, मुखको क्यान्सर, मुख, दाँत, अनुहार र घाँटीको संक्रमण।
बिरामी भएपनि भगवान भरोशामा उपचार भई रहेको पाईन्छ। दाँतको किरा लाग्ने रोग जुन शरीरको सबै भन्दा बढी लाग्ने रोग मानिन्छ। जसले गर्दा बिरामी लाई दुखाई, मानसिक समस्या, आर्थिक भार इत्यादिले ठूलो असर गरिरहेको छ।

अनुहारको चोटपटक करिब ७० प्रतिशत हुन्छ, उक्त बिरामीहरु कुनै पनि अस्पतालको आकस्मिक कक्ष तथा बहिरङ्ग विभागमा जाने गर्छन् तर त्यहाँ धेरै जसो Oral and Maxillofacial Surgeon हुँदैन।

त्यसैगरी मुखको क्यान्सर पुरुषमा दोस्रो र महिलामा चौथो नम्बरमा असर गर्नेमा पर्छ। मानिसमा मृत्युकाे दोस्रो ठुलो कारक हों; उक्त रोग सम्बन्धी उपचारका लागि क्यान्सर अस्पताल जस्तै बिपि मेमोरियल क्यान्सर अस्पताल भरतपुर, भक्तपुर क्यान्सर अस्पतालमा Maxillofacial Surgeon को दरबन्दी नै छैन; आफै मनन गर्नुहोस्; के छ अवस्था। त्यस्तै ओठ- तालु खुडेकाे विशेषज्ञ हो Oral Maxillofacial Surgeon: त्यसको पनि सही व्यवस्थापन हुन सकेको छैन। मुख दाँत तथा अनुहारको जोर्नीको दुखाइले दीर्घकालीन समस्या हेर्ने हो भने मुटु, मस्तिष्क, मानसिक रोग, इत्यादि हुन्छन् त्यसको पनि उचित वयवस्थापन भई रहेको छैन।

सडक दुर्घटना अर्को ठुलो समस्या हो जुन चौथो मानव मृत्युको कारण हो, जसमा जनचेतनाको अभाव छ, हेलमेट लगाउँदा full face helmet लगाउनु भयो भने अनुहारको गम्भीर चोटपटक बाट बच्न सकिन्छ। यदि अनुहारमा गम्भीर चोट पटक लाग्यो भने मानिस पुर्ण रुपमा अपाङ्ग हुन्छ।

त्यसैले यतै अनेक समस्याले मुख तथा अनुहार स्वास्थ्य ग्रसित छ, बिरामीहरूको उचित उपचार हुन सकेको छैन। यसमा सरोकारवालाले विशेष ध्यान दिन जरुरी छ।

जस्तो नेपालका आधारभूत तथा सम्पूर्ण अस्पतालमा उचित Oral and Maxillofacial Surgeon को व्यवस्थापन तथा सेवा विस्तार, क्यान्सर तथा फेसियल सर्जरी विभाग विस्तार गरी Oral and Maxillofacial सर्जरी सेवा विस्तार, ओरल क्यान्सरको स्क्रिनिङ, सडक दुर्घटना सम्बन्धी जनचेतना अभवृद्धि, मुख तथा घाँटीको जटिल संक्रमण व्यवस्थापन गर्न टड्कारो आवश्यक छ।

दाँतको किरा सम्बन्धी रोग लाई नेपाल सरकार तथा विश्व स्वास्थ्य संगठनको एनसीडी अन्तर्गत राखेर प्राथमिकता दिन पर्छ।
यदि समयमै ध्यान दिइएन भने निकट समयमा यसको गम्भिर असर नेपाली जनता र राज्यले सामना गर्नुपर्ने छ।

[हाल डा. आचार्य विभागीय प्रमुख किष्ट क्षिक्षण अस्पताल ललितपुरमा कार्यरत छन्।]