नेपालमा जनसंख्या घट्दैमा परिवार नियोजन सेवाको महत्त्व

अनुप अधिकारी

नेपालमा जनसंख्या वृद्धि दर घट्दै गएपछि परिवार नियोजन सेवाको महत्त्व अझै बढी आवश्यक देखिएको छ। प्रजनन स्वास्थ्य र जनसंख्या व्यवस्थापनमा परिवार नियोजन सेवाले महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दछ। यसको मुख्य उद्देश्य जनसंख्या नियन्त्रण मात्र नभएर, महिला र पुरुषलाई प्रजनन स्वास्थ्य र अधिकारहरूमा सशक्त बनाउनु हो। परिवार नियोजनले महिलालाई स्वतन्त्रता दिन्छ र यसले स्वस्थ र समृद्ध परिवारहरूको निर्माणमा योगदान पुर्याउँछ। नेपालमा पनि जनसंख्या वृद्धि दर घट्दै गएको छ, तर यसका बावजूद परिवार नियोजन सेवाहरू अझै प्रभावकारी ढंगले लागू गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।

१. परिवार नियोजन र प्रजनन स्वास्थ्य

परिवार नियोजन कार्यक्रमहरू प्रजनन स्वास्थ्य सुधारको सशक्त उपकरणका रूपमा प्रस्तुत गरिन्छ। यसले महिलाहरूलाई गर्भधारणका बारेमा निर्णय गर्ने स्वतन्त्रता दिन्छ र यससँगै परिवारको आकारको निर्धारणमा पनि उनीहरूको महत्त्वपूर्ण भूमिका सुनिश्चित गर्दछ। परिवार नियोजनका आधुनिक साधनहरूले प्रजनन स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउने र मातृत्व र शिशु स्वास्थ्यमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने अपेक्षा राखिन्छ। यसका साथै, सुरक्षित गर्भधारण र सुरक्षित मातृत्वको अनुभव गर्न महिलाहरू सक्षम बनाउँछन्, जसको परिणामस्वरूप महिलाहरूको स्वास्थ्यमा सुधार आउँछ र जन्मको दरमा सन्तुलन कायम राखिन्छ।

नेपालमा परिवार नियोजनको माध्यमबाट महिलाहरूले आफ्ना प्रजनन अधिकारहरूमा पूर्ण नियन्त्रण राख्न सक्छन् र आफ्नो जीवनशैली र परिवारको स्वास्थ्यको निर्णय गर्न सक्षम हुन्छन्। यसले महिलालाई गर्भधारणको समय र दायरा निर्धारण गर्न मद्धत पुर्याउँछ र उनीहरूको जीवनस्तरमा सुधार ल्याउँछ।

२. नेपालको जनसंख्या वृद्धि दर र परिवार नियोजन
नेपालको जनसंख्या वृद्धि दर अहिले ०.९२ प्रतिशतको आसपास रहेको छ। यस घट्दो वृद्धि दरसँगै, परिवार नियोजन सेवाको आवश्यकता अझै महत्त्वपूर्ण बनिरहेको छ। परिवार नियोजनले केवल जनसंख्या घटाउने उद्देश्यलाई मात्रै सम्बोधन गर्दैन, यसले स्वास्थ्य क्षेत्रमा समावेशिता र प्रजनन स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउने पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाउँछ। जब जनसंख्या वृद्धि दर घट्छ, तब प्रजनन स्वास्थ्य र परिवारको कल्याणमा थप ध्यान दिनु आवश्यक हुन्छ।

नेपालमा परिवार नियोजन सेवाहरूको पहुँच अहिले पनि पूर्ण रूपमा सुनिश्चित गरिएको छैन। विशेष गरी ग्रामीण र दुर्गम क्षेत्रहरूमा यी सेवाहरूको पहुँच सीमित छ, जसले जनसंख्या वृद्धि दरमा नियन्त्रण ल्याउन थप चुनौती उत्पन्न गर्छ। परिवार नियोजनका विभिन्न साधनहरूको प्रयोग हालसम्म अपेक्षाअनुसार बढेको छैन, जसको कारण नेपालले अपेक्षित स्वास्थ्य सुधारहरू हासिल गर्नमा कठिनाइ भोगिरहेको छ।

३. परिवार नियोजनको उपयोगिता र चुनौतीहरू
नेपालमा परिवार नियोजनका साधनहरूको प्रयोग हालसम्म अपेक्षाअनुसार वृद्धि भएको छैन। २०२२ मा, आधुनिक परिवार नियोजनका साधनहरूको प्रयोग ५५% मा मात्र सीमित रहनु एक ठूलो चुनौती हो। यो दर अन्य विकसित देशहरूको तुलनामा कम देखिन्छ र यसले जनसंख्या वृद्धि दरलाई काबु गर्न कठिनाई पुर्याउँछ। परम्परागत परिवार नियोजन विधिहरू, जस्तै प्राकृतिक विधि र रक्षात्मक साधनहरूको प्रयोग बढी भएको छ, जसको प्रभावकारिता कम हुन सक्छ।

परिवार नियोजनको आवश्यकता सबै वर्गका मानिसहरूमा समान छ, तर विशेष गरी महिला र किशोरीहरूको प्रजनन स्वास्थ्यमा यसको योगदान महत्त्वपूर्ण छ। महिलाहरूलाई प्रजनन अधिकारको पूर्ण सशक्तिकरण गर्नका लागि परिवार नियोजनका आधुनिक विकल्पहरूको पहुँच सुनिश्चित गर्नु आवश्यक छ। साथै, समुदाय स्तरमा परिवार नियोजनका कार्यक्रमहरूलाई प्रभावकारी ढंगले संचालन गर्नका लागि जनचेतना र जागरूकता अभियानहरू पनि महत्त्वपूर्ण छन्।

४. प्रजनन स्वास्थ्य र दिगो विकास लक्ष्य
नेपालले दिगो विकास लक्ष्य (SDG) ३.७ को पालना गर्दै प्रजनन स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउने पहल गर्दै आएको छ। यसले महिला र किशोरीहरूको स्वास्थ्य सुधार्न र उनीहरूको प्रजनन अधिकार सुनिश्चित गर्न सहयोग पुर्याएको छ। दिगो विकास लक्ष्यको ३.७ को उद्देश्य भनेको सबै महिला र किशोरीलाई आधुनिक परिवार नियोजन सेवाहरूको पहुँच सुनिश्चित गर्नु हो। यदि परिवार नियोजनका सेवाहरूलाई प्राथमिकताका साथ सञ्चालन नगर्ने हो भने, नेपालले आफूले हासिल गरेका स्वास्थ्य उपलब्धिहरू गुमाउन सक्छ।

परिवार नियोजनको सेवाले जनसंख्या वृद्धि दरलाई नियन्त्रण गर्न मात्र मद्दत गर्दैन, यसले जनस्वास्थ्य र समग्र विकासका लागि पनि सशक्त योगदान पुर्याउँछ। यसले महिलाहरूको स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछ र उनीहरूको सामाजिक र आर्थिक स्थितिमा सशक्तिकरण पुर्याउँछ। यसका साथै, परिवार नियोजन कार्यक्रमहरूले दिगो विकास लक्ष्यका अन्य घटकहरूलाई पनि समर्थन पुर्याउँछन्, जस्तै महिलाको शिक्षा, रोजगार, र समग्र सामाजिक प्रगति।

५. अन्न, स्वास्थ्य र परिवार नियोजनका बीचको सम्बन्ध
नेपालमा जनसंख्या वृद्धि दर घट्नको मुख्य कारणहरूमा अन्नको उत्पादन, खाद्य सुरक्षा र स्वस्थ जीवन यापनको अवस्था छन्। यी सबै कारणहरूलाई मध्यनजर गर्दै परिवार नियोजनका कार्यक्रमहरूलाई अझ प्रभावकारी बनाउन आवश्यक छ। जनसंख्या वृद्धि नियन्त्रणका लागि परिवार नियोजनका कार्यक्रमहरूलाई समावेशी र सबैको पहुँच योग्य बनाउन आवश्यक छ। यसले स्वस्थ र सशक्त समुदायहरूको निर्माणमा योगदान पुर्याउँछ र दिगो विकासका लक्ष्यहरूलाई प्राप्त गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
नेपालमा अझै धेरै चुनौतीहरू छन्, जसले परिवार नियोजन कार्यक्रमहरूको प्रभावकारिता घटाउँछन्।

परिवार नियोजनका कार्यक्रमहरूको पहुँच र उपयोगिता बढाउनका लागि सरकार, निजी क्षेत्र र समाजका सबै हिस्सेदारहरूको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ। यसले महिला र पुरुषलाई आफ्नो प्रजनन स्वास्थ्यको नियन्त्रण दिने अवसर दिन्छ र समाजको समग्र स्वास्थ्यलाई सुधार्न सहयोग पुर्याउँछ।

नेपालमा जनसंख्या वृद्धि दर घट्दै गएको भए तापनि परिवार नियोजन सेवाको महत्त्व अझै घटेको छैन। यसको मुख्य उद्देश्य जनसंख्या कम गर्नु मात्र नभएर, महिलाको स्वास्थ्य र प्रजनन स्वास्थ्यको सुधार गर्नु हो। यदि परिवार नियोजनका कार्यक्रमलाई प्रभावकारी ढंगले लागू गरिएन भने नेपालले स्वास्थ्यसम्बन्धी उपलब्धिहरू गुमाउन सक्छ। परिवार नियोजन सेवाहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयनले जनसंख्या वृद्धि दर घटाउन, प्रजनन स्वास्थ्य सुधार्न र दिगो विकास लक्ष्य हासिल गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ।

[हाल:  अधिकारी यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्य क्षेत्रका अध्येता र हाल त्रिभुवन विश्वविद्यालयको जनसंख्या केन्द्र, विभागमा दर्शनाचार्यमा अध्ययनरत छन्।]